FOLKLORUN “ZƏFƏR” JANRLARI

BİLAL ALARLI

(HÜSEYNOV),

ADPU Cəlilabad Filialının müəllimi,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin elmlər doktorluğu üzrə dissertantı,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

“Qızıl Qələm” Media Mükafatı laureatı

 

Tarixin bütün mərhələlərində Azərbaycan folklor örnək­ləri janr özəllikləri ilə diqqət çəkmişdir. Bu ənənə İkinci Dünya Mü­haribəsi dövründə, müstəqillik uğrunda mübarizə illərində, Qara­bağ savaşları mərhələsində davam etdirilmiş­dir. Birinci Qarabağ savaşında və atəşkəs dövründə daha çox bayatı, ağı, lətifə janr­larına müraciət olunurdu. Belə folklor örnəkləri AMEA Folklor İnstitutunun nəşr etdiyi çoxcildli “Qarabağ – folklor da bir tarix­dir” toplusunda yer alsa da, xalq arasında hə­lə yazıya alınmamış minlərlə nümunələr ya­şayır və yayılırdı. Vətən mü­haribəsi baş­layanda folklor janr­ları da döyüşə “atıl­dı”, bir-birindən ma­raqlı nümunələr ya­randı. Mətbuat səhi­fə­lərində, sosial şəbə­kə­lərdə ya­yımla­nan, müxtəlif tədbirlərdə söylənilən və ifa edilən folklor ör­nəkləri janr baxımından da dinləyicilərini heyrətləndirir. Kifa­yət qədər yazıya alınmamış, nəşr edilməmiş və öyrə­nilməmiş folklor nümunələri mövcud­dur ki, onlara diqqət çəkməyin vaxtı­dır.

Vətən müharibəsində “döyüşən” janrlardan biri döşəmə­dir. Döşəmə klassik poeziyanın məsnəvi janrı üslubundadır, folklo­run isə düzgü janrının bir növüdür, daha doğrusu, janrdaxili də­yişimidir. Bunu nümunələrdən də gör­mək müm­kündür:

 

Qarabağa quş tək uçduq,

Dağlarında qanad açdıq.

El-obaya hay salındı,

Erməniyə toy çalındı.

Pərən-pərən olub getdi,

Saçlarını yolub getdi.

Qiyamət günü yalandı,

Cəmdək cəmdəyə qalandı.

Erməni durub neylədi?

Dil-dodağını çeynədi!

Papağını qoyub qaçdı,

Günlərini sayıb qaçdı.

Qaçdı başını qorusun,

Yar-yoldaşını qorusun.

 

Digər bir döşəmədə erməni söz gülləsinə tuş gəlir:

 

Adın nədi, ay erməni?

Başına yaxım kərməni!

Kimdi sənə gün ağlayan?

Kimdi sənə bel bağlayan?

Qədirin-qiymətin hanı?

Şöhrətin, hörmətin hanı?

Həşəratsan, bit kimisən,

Gəbərirsən it kimi sən!

Gözlərini yumub getdin,

Qısqırığa cumub getdin.

Ay qotur, haluva ağla,

Dinc otur, haluva ağla.

Qəbrini qazdı türk oğlu,

Ömrünə yazdı türk oğlu!

 

El arasında məşhur olan “janrlardan” biri biratımdır. Bi­ra­tım bayatının janrdaxili dəyişimidir, daha çox hədəfə ün­van­lanmış sərrast ifadələr üzərində qurulur:

 

Dağ-dərəni aşarsan,

Yerişini çaşarsan.

Sənə bir od qoyaram,

Qaynayarsan, daşarsan.

 

Kol dibində yatmısan,

Min günaha batmısan.

Bura ölməyə gəldin,

Məqsədinə çatmısan.

 

Üzündən həya getdi,

Yuyuldu boya getdi.

Erməniyə dil verən

Gün gəldi, haya getdi.

 

Ölüm olsun qoy sənə,

Tutulubdu toy sənə.

Nə həyasız millətsən,

Sözüm yoxdu day sənə!

 

Lirik növün janrlarından biri şəhidnamədir. Şəhidnamələr Qa­rabağ savaşında şəhid olmuş hərbçilər haqqında nəğmə­lər­dən ibarətdir. Şəhidnamənin məzmunu digər nəğmələrdən fərq­lənir. Şə­hidnamələr meyxana xarakterli olur, şəhidin kim­liyini və şü­caətini tərənnüm edir. Məhəmməd Fədanın ifa­sın­dan ya­zıya aldı­ğım şəhidnamədə Qarabağ uğrunda dö­yüşlərdə fəallıq göstərmiş qazilər də xatırlanır:

 

İgidlər veribdi can vətən üçün,

Axıdıb hər addımda qan vətən üçün.

Bir canımız var, o da qurban olsun,

Biz hazırıq hər zaman vətən üçün.

 

Şəhid Şəhriyar Baxışov seçildi,

Döyüşdə ad qoydu igidliyiylə.

Yaşamasa da həyatda cismən indi,

Yaşayır ürəklərdə şəhidliyiylə.

 

Əkbər Hüseynli – evin tək oğlu,

Suqovuşan uğrunda əsas vuruşdu.

Şücaətlə yazdı adın tarixə,

Cavan yaşda şəhadətinə qovuşdu.

 

Vasif Əsədullayev də döyüşdü,

Öz ana yurdu, ana torpağında.

Vətənin igid oğludu, qazimizdi,

O da yaralanmışdı Murov dağında.

 

Cəbrayıl uğrunda gedən döyüşdə,

Əhsən elə qan uddurur düşmənə.

Allah ömür versin, indi qazidi,

Hamı desin əhsən, Əliyev Əhsənə.

 

Cəmil Abışov Vətən müharibəsində,

Ürəyinə dağlar qoyub ermənilərin.

Əsas “HAROP”, “PUA” idarə eləyib,

Anasını ağlar qoyub ermənilərin.

 

Hüseyn Hüseynlinin dilindən söylənən şəhidnamədə Mu­rov­da qəhrəmanlıq göstərib şəhid olmuş Əkbər Hüseynlidən söhbət açılır:

 

Görən  nə deyirdi o baxışların ?

Görəsən, sən kimə  əl eləmişdin?

Demə bu şəkillər vida üçünmüş,

Mən elə bilirdim “salam” demişdin.

 

Kiçik təbəssümün, yorğun baxışın,

Şəklinin özünə hopubmuş demə.

Biz bunu nə üçün görə bilmədik,

Ruhun bədənindən qopubmuş demə…

 

Daha şəkillərə dönmüsən, Əkbər,

Qəlbi ovutmağa  şəkil bəs etmir .

Gecələr gündüzə qarışıb artıq,

Dan yeri sökülmür, gün sona yetmir!

 

Ağlayan yağışlar, əsən küləklər,

İntizar sözüymüş, həsrət səsiymiş.

Biz səni doyunca yaşamadıq heç ,

Şəkillər ayrılıq ifadəsiymiş…

 

Nitq etiketləri folklor janrıdır. Buraya salamlaşma, vidala­şma, al­qış-dua, qarğış-bəddua, arzulama, diləmə, təşəkkür, üzr­xahlıq, min­nətdarlıq, təbrik kimi ifadə zənginliyi olan nü­mu­nələr daxil­dir. Başsağlığı da nitq etiketidir. Başsağlığının bir ne­çə nümu­nə­sinə diqqət yetirək:

Allah rəhmət eləsin!

Allah səbir versin!

Ruhu şad olsun!

Kədərinə şərik oluram!

Məkanı cənnət olsun!

Səbir diləyirəm!

Axır qəminiz olsun!

 

Hədələri və hədyanları da nitq etiketlərindən doğan janr­lar saymaq olar:

 

Dağlaram ha, dağlaram,

Əl-qolunu bağlaram.

Rədd olub getməsən,

Qapımda it saxlaram.

 

Donuz əti yeyibsən,

Özünə çox dəyibsən.

Türkə daş atdığın gün

Kəfənini geyibsən.

 

Dəli-dəli gəzərəm,

Üz-gözümü bəzərəm.

Torpağıma kəm baxsan,

Boğazını üzərəm.

 

Küfrlər qarğışın bir növüdür, nəzm və nəsr şəklində olur:

 

Allah evini yıxsın yıxdığın evlər kimi!

Didərgin düşəsən, Tanrı da yiyə durmaya!

Qapın bağlansın bağladığın qapılar kimi!

Tanımadığın Tanrı tanımasın səni!

 

Lağlağılar lətifənin janrdaxili dəyişimidir. Lağlağıda hə­dəf seçilən obraz gülünc vəziyyətdə təqdim olunur. Lağla­ğı­da onu söyləyən öz dili ilə gülüş obyektinə çevrilir. “Yığ­ma-yığıntı” lağlağısı ərlə arvadın mübahisəsi üzərində qu­rulub:

“Hay Haykanuşdan soruşdu:

-Bu nədi, küçükləyib doldurubsan künc-bucağı? Bunları necə saxlayacağıq?

Haykanuş dedi:

-Yığma-yığıntıdı, qanı qanından deyil, narahat olma, han­sı ölkəyə getsələr, baş çıxaracaqlar”.

Ağdam rayonunun Güllücə kənd sakini Salman Süleymanov (1916-1995) tərəfindən söylənmiş bozlamaları qızı Xanım Vəli­ye­va yaddaşında qoruyub saxlayıb və hazırda Bakı şəhərində ya­­­şayır. Xanım Vəliyevadan yazıya alınmış bozlamalarda ağrı-acılı günlərin poetik rəsmi çəkilsə də, qələbəyə inam ifadə olu­nur:

 

Əzizim, ağlamaram,

Sinəmi dağlamaram.

Məni dərdə salana

Daha bel bağlamaram.

 

Əzizim, ağlamaram,

Sinəmi dağlamaram.

Yalandan dostam deyən

Düşmənə bel bağlamaram.

 

Əzizinəm, dağ uca,

Qaya uca, dağ uca.

Qeyrətli oğulların

Başlarını tutaq uca.

 

Əzizim, telə qalmaz,

Daranar yelə qalmaz.

Çəkər bir gün cəzasın

Qatillər belə qalmaz.

 

Əzizim, qurban sənə,

Mən özüm qurban sənə.

Şəhid oldun el yolunda

Bu gözüm qurban sənə.

 

Əzizinəm, saraylar,

Dərdimə simsar aylar.

Ana tanklar altında

Qalan oğlun haraylar.

 

Əzizim oyanıbdır,

Bağda gül oyanıbdır.

Yağıyla döyüşməyə

El hazır dayanıbdır.

 

Əzizinəm, bel bağlar,

Dost dostuna bel bağlar.

Nakam ölən qardaşın

Bacısı sinə dağlar.

 

Mən qurbanam, ay ağa,

Sən gəldiyin ayağa.

Qatili yıxmaq üçün

Xalqım qalxsın ayağa.

 

Mən aşiqəm, dərd qova,

Yaxşı günlər dərd qova.

Dünyanın lənətləri

Oxunsun Qorbaçova.

 

Əzizinəm dərdim var,

Dağlar qədər dərdim var.

Xalqımızın yaddaşından

Çıxmaz iyirmi Yanvar.

 

Əzizim, kimə deyim?

Dərdimi kimə deyim?

Düşmən alıb dövrəmi,

Bilməm necə eləyim.

 

Əzizinəm, bal ana,

Bal becərən bal ana.

Qoy balam qurban olsun

Şəhid olan balana.

 

Aşiq gəzər olubdur,

Dərddən bezər olubdur.

Şəhidlərimin qanı

Dönüb Xəzər olubdur.

 

Əzizim, yaş əymərəm,

Budağı yaş əymərəm.

Dünyada cavan ölləm,

Namərdə baş əymərəm.

 

Füzuli rayonunun Alıxanlı kəndindən köçkün düşmüş İs­mayılova Dəstəgül Abdulla qızının söylədiyi sızıltılar da ma­raqlıdır. Dəstəgül İsmayılova bir müddət Cəlilabad rayo­nunun Ocaqlı kəndində müvəqqəti məskunlaşmışdı:

 

Mən aşıq, qəmə sarı,

Köynək ağ, qəmə sarı.

İstəyirəm gün görəm,

Çəkirlər qəmə sarı.

 

Qardaş-bacı yaxşıdı,

Başda tacı yaxşıdı.

Elin sözün deməyə

Üç-dörd hacı yaxşıdı.

 

Əziziyəm, yar adı,

Bağrım başı yaradı.

Torpaq həsrəti qəlbdə

Açıq yara yaradı.

 

Mən aşığam, obadan,

Gün aydındı, oba dan.

Candan ol, eldən olma,

Üz döndərmə obadan.

 

Mən aşiqəm dağlara,

Qar yağıbdı dağlara.

Sinəmi sipər etdim

Çalın-çarpaz dağlara.

 

Mən aşiq, üzüm qara,

Bağlarda üzüm qara.

Dağlar, səndən enəni

El yanında üzüm qara.

 

Qarabağa yol salın,

Boynuna da qol salın.

Ağac əkib bar dərin,

Budağından xol salın.

 

Qarabağa gedərəm,

Bağrımı qan edərəm.

Vətənə olan borcu

Qanım ilə ödərəm.

 

Mədhlər tərənnüm janrıdır, daha çox əsgərlər və koman­dirlər haqqında söylənilir. Mədhlərin ən yaxşı nümunələri Ali Baş Komandana aiddir:

 

Vur ki, düşməni qandır,

Başındakı nə qandır?!

Bu Zəfərin yiyəsi

Ali Baş Komandandır.

 

Mədhlərdə dəmir yumruq Zəfərin simvolu sayılır:

 

Kol-kosa can verərsən,

Əkdiyini dərərsən.

Burnunu soxduğun yerdə

Dəmir yumruq görərsən.

 

Mədhlərin bir qismi əsgərlərimizi, ordumuzu tərənnüm edir:

 

Nə gözəl yurdumuz var,

Xilaskar Qurdumuz var.

Türk əsgəri basılmaz,

Müzəffər ordumuz var.

 

Əsgərlərimizi qələbəyə ruhlandıran folklor nümunələrinin toplanılması və nəşri vacibdir. Folklor tarixin yazılmayan sə­hifələrinə işıq salır. Tarixi hadisələr yeni folklor janrları­nın ya­ranmasına şərait yaradır. Daha doğrusu, ayrı-ayrı folk­lor janr­larının yaranması, meydana çıxması müxtəlif tarixi mə­qam­larla bağlıdır. Nümunə gətirdiyimiz döşəmə, biratım, mədh, şə­hid­namə, başsağlığı, hədə, hədyan, küfr, lağlağı, boz­lama, sı­zıltı kimi folklor örnəkləri Vətən mühari­bəsi döv­rü­nün məh­su­ludur. Bu folklor nümunələri müstəqil janr sa­yılmasa da, ayrı-ayrı folklor örnəklərinin janrdaxili də­yiş­mə­ləri kimi tədqiq olunmağa layiqdir.

ZiM.Az